Stały, publiczny i polski

Stały, publiczny i polski teatr zaczął się w Krakowie 17 października 1781 r. Tego dnia władze miasta udzieliły warszawskiemu aktorowi Mateuszowi Witkowskiemu zgody na wystawianie widowisk za opłatą 50 zł polskich miesięcznie.

Inicjatorem utworzenia stałej instytucji teatralnej pod Wawelem był Feliks Oraczewski, działacz polityczny i oświatowy, poeta i dramatopisarz, krakowski poseł na sejm i rektor krakowskiej Szkoły Głównej (czyli Uniwersytetu Jagiellońskiego).

Organizacją placówki miał się natomiast zająć wspomniany Mateusz Witkowski, syn mieszczanina krakowskiego Marcina. W latach 1774-1781 występował w Teatrze Narodowym w Warszawie, gdzie zyskał opinię dobrego aktora. Z namową Oraczewskiego podjął się kierowania stałym teatrem w Krakowie.

Otwarcie nastąpiło około 20 października 1781 r. Przedstawienia odbywały się w Pałacu Spiskim przy Rynku Głównym, a dyrektorem, czyli jak wówczas mówiono „antreprenerem” był właśnie Witkowski. Występujący w teatrze aktorzy - początkowo wyłącznie amatorzy -wzorem warszawskich kolegów przyjęli nazwę „Aktorzy Narodowi”.

W programie znalazły się głównie komedie, w większości wystawiane wcześniej w Warszawie, m.in. Franciszka Bohomolca „Małżeństwo z kalendarza”, „Paryżanin polski”, „Staruszka młoda”, Wojciecha Bogusławskiego „Amant, autor i sługa”, Franciszka Zabłockiego „Przywidzenia punkt honoru”, Jana Jakuba Rousseau „Pas czarnoksięski” i Moliera „Mąż oszukany”.

Do marca 1782 r. Witkowski wystawił kilka sztuk, po czym wyjechał do Lwowa, gdzie występował z własnym zespołem. Dwa lata później wrócił do Krakowa i ponownie objął dyrekcję teatru. W tym czasie procesował się z aktorem Józefem Srokowskim, który również uzyskał koncesję na prowadzenie teatru w mieście.

Wiadomo, że w tamtym okresie dyrekcja placówki zmieniła się, a prócz Witkowskiego antreprenerami byli M. Esmond, W. Henkowski, J. Nowicki i wspomniany Srokowski.

Od lata 1785 do jesieni 1789 r. zespół nie działał, odbywały się jedynie okazjonalne występy. Np. w lutym 1786 r. grupa amatorów trzykrotnie wystawiła komedię ze wstawkami muzycznymi pt. „Rywale, czyli Capstrzyk w Krakowie”. Przedstawienie odbyło się w dworku Filipa Lichockiego przy ul. Szpitalnej. Z kolei w marcu w Krakowie występowała niemiecka trupa teatralna ze sztukami Friedricha Schillera.

Nowy rozdział w historii krakowskiego teatru zaczął się w 1787 r., wraz z przejęciem go przez starostę brzegowskiego Jacka Kluszewskiego, uznawanego za jednego z najbogatszych krakowian.

Jak wspomina kronikarz Krakowa i świadek wydarzeń Ambroży Grabowski, Kluszewski już wcześniej w należącym do niego Pałacu Spiskim urządził na drugim piętrze salę teatralną, w której grywali „aktorowie polscy: Ryłło, Kaczkowski i inni”.

Teraz Kluszewski z energią zabrał się do prowadzenia teatru narodowego. Przebudował swoje domy przy pl. Szczepańskim na obiekt teatralny i od 1 stycznia 1799 r. przeniósł tam spektakle (dziś gmach jest siedzibą Starego Teatru).

Uzyskał monopol na organizowanie przedstawień, angażował dyrektorów i doświadczonych aktorów, głównie warszawskich. Przez dwa sezony wystawiał wyłącznie włoskie opery, a od jesieni 1789 r. do 1793 przedstawienia polskie.

Gdy w wyniku rozbiorów Kraków znalazł się w granicach Austrii, Kluszewski mógł wystawiać tylko przedstawienia niemieckie. Od czasu do czasu udawało mu się uzyskać zezwolenie na jednorazowe zorganizowanie przedstawienia polskiego.

W 1805 r. wykorzystał osłabienie pozycji politycznej i militarnej Austrii i przynajmniej raz w tygodniu grał po polsku. Za jego dyrekcji wzrosła ranga i popularność teatru.

Gdy cztery lata później, w 1809 r., Kraków został zajęty przez wojska polskie, Kluszewski udostępnił swoją scenę Wojciechowi Bogusławskiemu i jego zespołowi Teatru Narodowego z Warszawy. Ten od sierpnia do października dał tam 54 przedstawienia. Wśród ich widzów bywał ks. Józef Poniatowski.

„Odtąd polskie przedstawienia pod zarządem Kluszewskiego miały swój uregulowany byt i na dłuższy czas wyparły teatr niemiecki” - napisał historyk teatru Jerzy Got. Dyrekcja Kluszewskiego była rekordowo długa w dziejach krakowskiego teatru - trwała 43 lata.

W okresie Wolnego Miasta Krakowa teatr zaczął podupadać, bo Kluszewski przestał weń inwestować i nie poszerzał repertuaru. W 1830 r. Senat WM odebrał mu prawo do dalszego prowadzenia teatru.