Niezwykłe odkrycia w Morawicy pod Krakowem. Tak wyglądało romańskie palatium

Wcześniej znane były przekazy historyczne o tym, że na górującym nad okolicą wzgórzu, gdzie dziś stoi kościół św. Bartłomieja i plebania, niegdyś istniał średniowieczny zamek. Śladów po nim jednak nie znaleziono. Przełom przyniósł rok 2018 i toczące się na wzgórzu kościelnym prace archeologiczne i remontowe.

Nadzorująca je badaczka architektury Maria Bicz-Suknarowska wypatrzyła wcześniej kamienny łuk, z wapienia. Wyłonił się spod odpadającego tynku na elewacji, a wskazywał na istnienie kiedyś w tym miejscu... romańskiego portalu.

Ustalono, że w murach plebanii wciąż "schowana" jest rezydencja sprzed niemal 1000 lat. Ściany zewnętrzne plebanii okazały się wtedy zachowanymi aż do wysokości piętra murami romańskiego świeckiego obiektu, tzw. palatium. Był to rodzaj wczesnej kamienicy mieszkalnej, obiekt reprezentacyjny, a przy tym budowla obronna. Odnalezione palatium było siedzibą średniowiecznych właścicieli Morawicy, protoplastów licznych rodów pieczętujących się herbem Topór. Wstępnie zakładano, że ten pierwotny budynek mógł powstać między końcem XI a drugą połową XII wieku.

Obecnie znane jest już dokładniejsze datowanie, jak i więcej szczegółów na temat obiektu, w którego badanie włączyli się także specjaliści od architektury romańskiej, archeolodzy: dr Janusz Firlet i prof. Zbigniew Pianowski.

Ustalono m.in., że parter średniowiecznej rezydencji był wydłużonym wnętrzem o wymiarach ok. 14 na 7 metrów, przykrytym sklepieniem kolebkowym. Sklepienie to, wykonane z kamiennych płytek i powstałe równocześnie z romańskimi ścianami, zachowało się do dziś - badacze odsłonili je, usuwając XX-wieczne zniszczone tynki. Parter miał najprawdopodobniej funkcję gospodarczą, w a od XVI wieku w części wschodniej mieścił kuchnię.

W ścianie północnej budynku zachowały się wnęki dwóch romańskich szczelinowych okienek. Również na tej ścianie jest na zewnątrz widoczne znaczne pogrubienie muru, o prawie metr. Od wnętrza w tym miejscu znajduje się natomiast potężny kamienny łuk, otaczający wnękę. Jak relacjonują badacze, przeznaczenie tej wnęki początkowo było nieco tajemnicze, jednak sugerowało istnienie w tym miejscu jakichś schodów. Badania piętra pokazały następnie, że na tym odcinku całkowicie wyburzono część romańskich wątków. W końcu badaczom udało się też odnaleźć analogie w architekturze obiektów z Pragi. Ustalono, że w taki sposób wykonywane były schody w grubości muru, prowadzące na wyższe piętro. Ponieważ ślady po schodach znaleziono również na pierwszym piętrze - oznacza to, że rezydencja w Morawicy była dwupiętrowa.

- To drugie piętro było prawdopodobnie o konstrukcji bardziej ażurowej. Miało zapewne liczne okna o kształcie biforium (to arkadowe okno podzielone na dwie części kolumienką - red.), a więc było to tzw. piano nobile, czyli piętro reprezentacyjne. Do wieku XVI uległo tak znacznemu zniszczeniu, że musiano je odbudować, już z cegły. Wyburzono także ciasne i niewygodne schody, a dobudowano nowe na zewnątrz, od strony dziedzińca - tłumaczy Maria Bicz-Suknarowska.

Podczas badań obejmujących parter budynku archeolodzy natrafili na monety z różnych okresów, a przede wszystkim na zbiór dziewięciu denarów Władysława Warneńczyka, który prawdopodobnie ukryto pod posadzką w XV wieku.

W ustaleniu czasu powstania palatium pomogły próbki z belek drewnianych stanowiących nadproże okienka w zachodniej ścianie parteru. Belki te tkwią w romańskim wątku kamiennym. Badanie radiowęglowe wykonane przez prof. Marka Krąpca z AGH wskazało na połowę XII wieku i potwierdziło romańskie datowanie obiektu.

- Odkryty budynek romański w obecnym stanie zachowania stanowi unikat w skali krajowej. Dotychczasowe znaleziska dotyczące innych obiektów świeckich z tego czasu to przeważnie fundamenty, ewentualnie fragmenty murów. W Morawicy zachował się cały parter obiektu wraz ze sklepieniami oraz znaczna część piętra. Na podstawie zachowanych struktur budowlanych istnieje silna podstawa do informacji, że obiekt był dwupiętrowy - wyjaśnia prof. Zbigniew Pianowski.

Tego typu budynki, o charakterze reprezentacyjnym znane są z Pragi lub Niemiec. Dotychczas nie znaleziono takiego drugiego w Polsce.

Morawica do XIV wieku była główną siedzibą rodu Toporów (nazywanych też Toporczykami), potomków palatyna Sieciecha, który w wieku XI był najważniejszym człowiekiem na dworze Władysława Hermana i pieczętował się herbem topór. W wieku XIV siedziba rodowa została przeniesiona do zamku tęczyńskiego. Morawica stopniowo traciła znaczenie, choć palatium zostało rozbudowane do rodzaju zamku. W XVII w. zamek został ofiarowany dla kościoła parafialnego św. Bartłomieja.

Jesienią ubiegłego roku na I etap prac remontowo-konserwatorskich w budynku starej plebani z zachowanym romańskim palatium w Morawicy przyznane zostało dofinansowanie w wysokości 400 tys. zł z Rządowego Programu Odbudowy Zabytków. Ostatnio też program prac został zatwierdzony przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków.

Badacze obiektu podkreślają, że najważniejszą sprawą jest teraz pilne zabezpieczenie techniczne wszystkich zachowanych elementów wielowiekowego obiektu.

Dlaczego pory roku wpływają na nasz nastrój?