Klucze i tiara

Herb Jana Pawła II

Para kluczy - złoty i srebrny - na tarczy papieskiego herbu w tajemnej symbolicznej mowie wyraża najgłębszy sens podwójnej władzy papieża

Herb papieski posiada, w odróżnieniu od herbów osób świeckich, dwojakie znaczenie: heraldyczne i teologiczne. W heraldyce przyjmuje on kształt dwu kluczy podobnych do tych, które w antycznym Rzymie dano jako atrybut Janusowi. Przedstawiany był jako bóstwo dwugłowe, widzące zarówno rzeczy ziemskie, jak i boskie. Wyobrażano go z parą kluczy do tajemnic obu światów: srebrnym i złotym. Klucze papieskie od średniowiecza oznaczały podwójny sens władzy następców św. Piotra: świecką władzę suwerena oraz władzę duchową. Już Dante w "Boskiej komedii" zauważył, że obie te władze, wspierając się wzajemnie, wiodą wiernych ku życiu wiecznemu.
Idea kluczy pojawia się w Starym Testamencie. w księdze Proroka Izajasza czytamy: Położę klucz domu Dawidowego na jego ramieniu; gdy on otworzy, nikt nie zamknie, nikt nie otworzy (Iz 22,23). W tym proroctwie Jahwe nadaje wraz z kluczem wybranemu przez siebie Eliachimowi najwyższą władzę nad Królestwem Dawidowym. To przecież w Starym Testamencie posiadanie klucza oznaczało najwyższą władzę w państwie judejskim. Podobnie powiada św. Jan w Apokalipsie. Mówi o Chrystusie, że posiada "Klucz Dawidów" (Ap 3,7), a także te najważniejsze z kluczy - klucze śmierci i otchłani (Ap 1, 18). Natomiast w Nowym Testamencie klucz symbolizował nadprzyrodzoną władzę Chrystusa nad założonym przezeń Kościołem.
Ustanawiając Piotra i Pawła Apostoła rządcą Kościoła, Chrystus udzielił mu władzy kluczy - potestas olavorum. Ewangelista Mateusz powiada: I tobie dam klucze Królestwa Niebieskiego: a cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane w niebie, a cokolwiek rozwiążesz na ziemi, będzie rozwiązane i w niebie" (Mt 16,19).
Prymat Piotra raz jeszcze - już po zmartwychwstaniu - potwierdził Chrystus, wypowiadając te słowa: Paś baranki moje, (...) paś owce moje (J 21,15-17). Władza ta oznacza nadanie zwierzchnikowi apostołów i jego następcom moc zamykania, jak i otwierania Królestwa Niebieskiego. Zatem insygnia św. Piotra są kluczami Domu Bożego. W roku 538 cesarz Justynian potwierdził zwierzchnictwo biskupa Rzymu nad innymi biskupami. Prymat św. Piotra i jego następców, biskupów Rzymu.
Symbolika tak pojętych kluczy jest groźna. Ma bowiem dwojaki sens: zamykania i otwierania. Może zatem oznaczać także odrzucenie. Już w wiekach średnich św. Piotra nazywano klucznikiem niebieskim. Piotra wyobrażano z kluczami, aby wierni wiedzieli, że jeśli ktokolwiek oddzieli się od jedności wiary, nie dostąpi oczyszczenia swych grzechów, zatem nie zasłuży sobie na wejście do bram niebieskich. Pierwsze wyobrażenia św. Piotra z kluczami pojawiły się już w IV wieku. Apostoła przedstawiano nawet z trzema kluczami. Tłumaczenie tego motywu było proste: wyobrażały one wszechmoc następców św. Piotra na Ziemi, w niebie i piekle. Obecnie ich sens teologiczny tłumaczy się w ten sposób: pierwszy klucz - to Klucz Władzy, symbolizujący Trójcę Świętą, drugi klucz - to Klucz Doskonałości, czyli atrybut samego Chrystusa, trzeci klucz - to Klucz Urzędu, powierzony Kościołowi, symbolizujący urząd Piotrowy, służebny wobec dwóch pozostałych.
Obecnie w herbach papieskich widnieją wyłaniające się zza tarczy herbowej dwa klucze. Jeden z nich jest złoty, drugi zaś srebrny. Złoty ma symbolizować władzę duchową i staranne rządy, zaś srebrny - to władza świecka, która powinna być rozważna i dyskretna. Niektórzy teologowie widzą w tych dwóch kluczach dwa wymiary władzy papieskiej: władzę poznania grzechu i władzę sądowniczą Chrystusa. Zatem w tym sensie klucz złoty niesie przesłanie rozgrzeszenia, zaś klucz srebrny oznacza władzę ekskomuniki.
Nad papieskim herbem pojawia się nieużywana dzisiaj tiara. Słowo to w języku greckim oznacza: turban, zawój. Ostatnim z papieży używającym tiary był papież Paweł VI, który w roku 1964 zrezygnował z noszenia jej. Na to papieskie insygnium składają się trzy korony, które w heraldyce przyjęły się od początku XIV wieku. Jeszcze w XI stuleciu papieże używali jednej korony. Bonifacy VIII (1294-1303) dołożył do tiary drugą koronę. Od papieża Benedykta XI (1303) tiara składała się z trzech koron. I tak to pozostało do drugiej połowy XX wieku. Według św. Pawła są trzy dominia Kościoła: niebieskie, ziemskie i piekielne. Stąd też potrójna korona papieska, używana kiedyś podczas koronacji Następcy Świętego Piotra, jak i przy uroczystych pontyfikalnych celebrach. Trzeba też wspomnieć w tym miejscu o teorii głoszonej w XIII stuleciu, że cesarz ma trzy korony: złotą, srebrną i żelazną - rzymską, niemiecką i longobardzką. Echem także tych poglądów była w jakimś stopniu papieska tiara. Ostatnim papieżem, który koronował się, był papież Paweł VI. Jego koronacja odbyła się 30 czerwca 1963 roku na zewnątrz Bazyliki św. Piotra w Watykanie. Kardynał Ottaviani włożył na skronie papieża tiarę, wypowiadając te słowa: Accipe tiaram tribus coronis ornatum et scias et esse patrem principium et regnum, rectorem orbis in terra, vicarium Salvatoris Nostri Jesu Christum, cui est honor et gloria in saecula saeculorum - Przyjm tę tiarę ozdobioną trzema koronami i stań się ojcem książąt i królów, władcą tego świata oraz zastępcą naszego Zbawiciela Jezusa Chrystusa, któremu niech będzie cześć i chwała na wieki wieków. Paweł VI był ostatnim z papieży, który usłyszał te słowa. W roku 1964 podarował tiarę, którą dostał w darze od wiernych jego dawnej diecezji mediolańskiej, ubogim. Jan Paweł I zaniechał ceremonii koronacji papieskiej na rzecz inauguracji pontyfikatu. Podobnie uczynili Jan Paweł II i Benedykt XVI. Zamiast stań się ojcem książąt i królów, władcą tego świata - papież Jan Paweł II odbierając paliusz arcybiskupi, symbol władzy jurysdykcyjnej metropolity, usłyszał słowa prostej modlitwy: Niech będzie błogosławiony Bóg, który wybrał Cię na pasterza Kościoła powszechnego. Obyś lśnił blaskiem przez długie lata swego ziemskiego żywota do chwili, gdy Pan powoła Cię do siebie i wejdziesz jako nieśmiertelny do Jego Królestwa Niebieskiego.
W sztuce chrześcijańskiej tiarę niejednokrotnie dawano Bogu Ojcu (ołtarz gandawski braci van Eyck). W takim przypadku było to wyraźne odniesienie do Trójcy Świętej.
Para kluczy - złoty i srebrny - na tarczy papieskiego herbu w tajemnej symbolicznej mowie wyraża najgłębszy sens podwójnej władzy papieża. Następców św. Piotra, biskupów Rzymu, wikariuszy Chrystusa pana, zwierzchników Kościoła rzymskokatolickiego. Od trzydziestu z górą lat klucze Piotrowe weszły do naszego pejzażu kulturowego i zrosły się z naszymi kościołami katedralnymi, parafialnymi, zakonnymi.
Michał Rożek