Jak Rejent z Cześnikiem

Zamek Kamieniec w Odrzykoniu, czyli ponure legendy i literackie romantyczne inspiracje Fot. Artur Aulich

ODRZYKOŃ. Współcześnie zamek Kamieniec również jest podzielony

Niewielu jednak wie, że to właśnie sarmacki spór między właścicielami zamku (Skotnickim a Firlejem) z początku XVII wieku zainspirował Aleksandra Fredrę do napisania "Zemsty".

Pierwsze informacje o murowanym zamku w Odrzykoniu pochodzą z czasów panowania Kazimierza Wielkiego, z 1348 r. Był wtedy własnością królewską; zamkiem o nieregularnym kształcie bowiem budowniczowie musieli dostosować bryłę do warunków topograficznych. Przypuszcza się, że na skalistym wzgórzu istniało wcześniej miejsce kultu pogańskiego (IX w.), gród, a następnie drewniana warownia, zniszczona podczas najazdów tatarskich w XIII w.

W 1396 r. za zasługi w obronie Wilna przed Krzyżakami zamek otrzymał rycerz Klemens z Moskorzewa herbu Pilawa. Zbudował on zamek górny i przedzamcze wschodnie, zamienione później na zamek średni, w 1397 r. ufundował zamkową kaplicę. Później, (I połowa XV wieku) powstało przedzamcze zachodnie z czworoboczną basztą. W 1399 r. na zamku gościł król Władysław Jagiełło. Od 1407 r. rodzina zaczęła używać nazwiska Kamienieccy dla podkreślenia znaczenia rodowego gniazda (kasztel stał na górze Kamieniec).

Największą sławą w rodzie cieszył się Mikołaj Kamieniecki - pierwszy w Polsce dożywotni hetman wielki koronny (od 1503 r.), piastował najważniejsze urzędy w kraju; kasztelana krakowskiego i sandomierskiego, starosty sanockiego oraz wojewody krakowskiego i sandomierskiego.

W 1509 r. odniósł on pod Suczawą zwycięstwo nad Wołochami hospodara Bohdana. W 1512 r. pod Łopusznem - mając do dyspozycji raptem 5 tysięcy kawalerii - wyciął w pień 24 tysiące(!) Tatarów, odbijając przy tym kilkunastotysięczny jasyr. Cieszył się tak wielkim zaufaniem Zygmunta Starego, że król oddał mu (na czas swej wizyty w Wiedniu) władzę w kraju (1515 r.).

Po śmierci Kamienieckiego doszło do pierwszego podziału zamku pomiędzy dwóch braci hetmana - Marcina i Klemensa. W 1528 r. zamek gościł króla węgierskiego Jana Zapolyę (szwagra Zygmunta Starego), po jego niepowodzeniach na Węgrzech.

Ważniejsze wydarzenie miało miejsce w 1530 r. Na Wawelu została zawarta umowa między kasztelanem sanockim Klemensem Kamienieckim, a Sewerynem Bonerem. Na jej mocy zamek niższy (tzw. korczyński) z przedmurzem, z prawem do kaplicy i do studni przechodził na własność Seweryna Bonera, zaś zamek wyższy (zwany odrzykońskim) pozostał nadal we władaniu Kamienieckich. Być może taka umowa powstała, bowiem od 1528 r. zamek był... zastawiony u Bonerów na kwotę 2000 florenów.

Kimże był Seweryn Boner? Głównym bankierem Zygmunta I, zamożnym mecenasem sztuki, właścicielem m.in. zamku w Ogrodzieńcu. Kamieniecki zamek niższy zawdzięcza mu rozbudowę w stylu renesansowym. Ufundował także kaplicę. Bonerowie byli właścicielami zamku niższego do 1593 r., kiedy to odziedziczyli go Firlejowie.

Zamek wyższy natomiast pod koniec XVI w. cieszył się złą sławą. Stał się bowiem siedzibą arian (braci polskich), co spotkało się z potępieniem ogółu szlachty. Główną rolę w propagowaniu idei arianizmu odegrali Kamienieccy, którzy udostępnili kaplicę do odprawiania praktyk ariańskich, i gościli Faustyna Socyna, przywódcę ideowego arian.
W 1601 r. zamek wyższy został sprzedany. Właścicielem został Jan Skotnicki, kasztelan połaniecki, którego nagrobek znajduje się w kościele farnym w niedalekim Krośnie.

Stosunki sąsiedzkie między właścicielami obu części zamku nie ułożyły się. Spierano się właściwie o wszystko; zaczęło się od studni (zaopatrywała w wodę obydwa zamki), ale chodziło też o kaplicę, mur graniczny i pola uprawne. Napadano na siebie, niszczono nawzajem sady, burzono mury i wycinano winorośl, którą obsadzone było wzgórze.

Na kanwie tych wydarzeń powstała jedna z najlepszych polskich komedii, "Zemsta" Aleksandra Fredry. W 1828 r. hrabia Fredro poślubiwszy Zofię Skarbkową z Jabłonowskich, która wniosła połowę zamku w posagu, stał się jednym z dziedziców Kamieńca. Przeglądając stare dokumenty, znalazł akta procesowe sarmackiego sporu. Historia ta została utrwalona w "Zemście".

Pierwowzorem Cześnika Raptusiewicza był Piotr Firlej, a Rejenta Milczka - Jan Skotnicki. Klara (bratanica Cześnika) to Zofia Skotnicka, zaś Wacław, syn Rejenta, to Mikołaj Firlej (w rzeczywistości nie syn, a brat). Faktem jest, że wybraniec młodziutkiej Zofii, Mikołaj Firlej, miał w chwili ślubu 50 lat... Finał sporu obu rodzin nie zakończył się ugodą i ślubem, jak chciał w "Zemście" komediopisarz, ale trwał jeszcze w 1657 r., czyli... 37 lat po ślubie Zofii i Mikołaja.

Historia lubi się powtarzać; i dziś zamek jest podzielony pomiędzy dwie gminy: Korczynę i Wojaszówkę.

Upadek zamku rozpoczął się od czasu najazdu księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego. Załoga broniła się dzielnie, jednak w końcu musiała ulec i została wycięta w pień, choć istnieje legenda, iż obrońcom udało się uciec tajnym lochem, który wiódł aż do Krosna.

W 1796 r. nad okolicą przeszła potężna zawierucha, która zerwała dach. To był początek końca zamku. Kamień z niego w XIX wieku wykorzystano do budowy kościoła w Korczynie. Również okoliczna ludność traktowała zamek jak darmowy kamieniołom, a reszty zniszczeń dokonali poszukiwacze skarbów. Ostatnim właścicielem zamku wysokiego był Biberstein-Starowieyski (w 1860 r. wydał ostatnie w historii zamku przyjęcie), zaś niskiego generał Stanisław hr. Szeptycki.

Próby zatrzymania zniszczeń podjęto pod koniec XIX w. Krośnieński architekt Napoleon Nawarski opracował projekt rekonstrukcji, na podstawie którego z funduszu Towarzystwa Opieki nad Zabytkami poczyniono prace zabezpieczające. W 1894 r. - w stulecie Insurekcji Kościuszkowskiej - mieszkańcy Odrzykonia ufundowali pomnik Tadeuszowi Kościuszce, dłuta Andrzeja Lenieka.

Jednak najciekawszą XIX-wieczną postacią związaną z zamkiem był Jan Machnicki.

Pochodził z chłopskiej rodziny Machników z Białobrzegów, ukończył 5 klas gimnazjum i zaczął pracować, jako urzędnik podatkowy w Dukli. Stwarzając pozory szlachectwa podpisywał się wtedy jako Machnicki. Z posady został jednak zwolniony, na skutek objawów niedyspozycji psychicznej. Choroba pogłębiała się, szczególnie po klęsce powstania listopadowego, z którym wiązał duże nadzieje. Zamieszkał w zamkowych ruinach i traktował je jak własne państwo; tytułował się królem, wydawał rozporządzenia, gromadził wyimaginowane wojska. Zwykle widywano go z wieńcem dzikich róż na głowie lub bukietem polnych maków krążącego po ruinach. Zgromadził duży zbiór pamiątek przeszłości, w tym monety, pisma, fragmenty sprzętów. Stał się strażnikiem zamkowych ruin aż do śmierci (w 1842 r.). Seweryn Goszczyński uczynił go bohaterem powieści romantycznej "Król zamczyska", zaś Jan Matejko uwiecznił, szkicując zamek w 1865 r.
Obecnie ruiny stanowią podkrośnieńską atrakcję turystyczną. W zrekonstruowanej części zamku działa muzeum, urządzone przez Andrzeja Kołdera, pasjonata i kolekcjonera. Eksponowane są militaria i przedmioty związane z właścicielami zamku, jak portrety Aleksandra Fredry, Anny Szeptyckiej, czy XIV-wieczny herb z drzwi zamkowych.

Agnieszka Jaskulska