Kustosze Pamięci Narodowej

   Nagrodę ustanowił w ub.r. prezes Instytutu Pamięci Narodowej prof. Leon Kieres. Jest ona przyznawana za szczególnie aktywny udział w upamiętnianiu historii narodu polskiego w latach 1939-1989, a także za działalność publiczną, zbieżną z ustawowymi celami IPN. W 2002 r. Kapituła Nagrody - z siedzibą w Krakowie - tytuł Kustosza Pamięci Narodowej przyznała prof. Elżbiecie Zawackiej, prof. Tomaszowi Strzemboszowi _(rozmowa z profesorem Strzemboszem - str. 23) _oraz prof. Andrzejowi Zagórskiemu.

Studium Polski Podziemnej

   Tę jedną z najbardziej zasłużonych polskich instytucji na uchodźstwie powołali do życia byli żołnierze Armii Krajowej. Studium Polski Podziemnej powstało w 1947 r. Do dzisiaj mieści się w Londynie, w domu przy Leopold Road 11.
   Bez dokumentów zgromadzonych w studium nie sposób byłoby prowadzić rzetelnych badań nad dziejami cywilnych i wojskowych struktur Polskiego Państwa Podziemnego. Zawierają one m.in.: akta Oddziału Specjalnego Sztabu Naczelnego Wodza, działu społecznego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rządu RP, dokumenty dotyczące kraju z gabinetu naczelnego wodza, Oddziału II Sztabu NW oraz Wydziału Studiów Dowództwa Polskich Sił Powietrznych, teczki personalne cichociemnych.
   Poza materiałami wytworzonymi w sztabie naczelnego wodza i w rządzie polskim na uchodźstwie w archiwach studium znajdują się kolekcje pamiątek po najważniejszych dowódcach AK i politykach. Niezmiernie interesująca jest także kolekcja poświęcona kobietom żołnierzom Armii Krajowej i Pomocniczej Wojskowej Służby Kobiet. Kopalnią wiadomości o żołnierzach Armii Krajowej są materiały Komisji Weryfikacyjnej pracującej na terenie angielskiej strefy okupacji Niemiec, jak również teczki personalne żołnierzy i urzędników Oddziału VI (Specjalnego) Sztabu Naczelnego Wodza.
   Uzupełnieniem tej dokumentacji są liczne pisemne relacje składane w studium przez ponad pół wieku, dotyczące różnych przejawów walki AK i działań cywilnych struktur podziemia. Ponad 800 pozycji liczy dział opracowań. W zbiorach SPP znajduje się także dokumentacja ikonograficzna, prasa, mapy. Dopełnienie zbiorów stanowi licząca ponad 5 tys. tomów biblioteka.
   Efektem pracy SPP jest nie tylko uporządkowanie i udostępnianie zasobów archiwalnych. To także działalność wydawnicza, przede wszystkim edycje źródłowe. Należą do nich m.in. monumentalna, wielotomowa "Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945" czy "Organizacja zrzutów materiałowych dla Armii Krajowej". Obecnie trwają prace nad edycją protokołów posiedzeń Komitetu Ministrów do spraw Kraju. Z myślą o zachodnich odbiorcach SPP wydało po angielsku książkę "The Polish Home Army 1939-1945".
   Powstanie studium oraz jego działalność to efekt pracy ludzi, którzy znaleźli się w niełatwej emigracyjnej rzeczywistości. Za swą działalność na rzecz studium nie pobierali jakiejkolwiek zapłaty. Organizowanie SPP rozpoczynali zasłużeni dowódcy Armii Krajowej. Z czasem coraz młodsi ludzie pracowali w studium. Dziś jest to już pokolenie urodzone po wojnie, na emigracji.
   Studium Polski Podziemnej to miejsce, które nie tylko urzeka bogactwem materiałów archiwalnych, ale także niezwykłą atmosferą. Pracownicy służą serdeczną opieką i pomocą w poszukiwaniu materiałów. Uroku dodają wspólne spotkania przy posiłkach, na które zapraszani są korzystający ze zbiorów. Przy nich toczą się rozmowy o przeszłości i teraźniejszości.
   W SPP, mimo wielu trudności, ale dzięki wytrwałości i uporowi jej twórców, przechowywana była i jest prawda o Armii Krajowej i Polskim Państwie Podziemnym.

Prof. Janusz Zawodny

   Kiedy rozpoczęła się II wojna światowa, Janusz Zawodny miał niespełna 18 lat. Na ochotnika zgłosił się do wojska. 24 września 1939 r. dostał się do sowieckiej niewoli. Uciekł z miasta przed wejściem NKWD. Po przedarciu się przez granicę i dotarciu do Warszawy wstąpił do Związku Walki Zbrojnej.
   W powstaniu warszawskim Zawodny "Miś" walczył w szeregach batalionu "Łukasiński" na Starym Mieście i w Śródmieściu. Po upadku powstania dostał się do niewoli. Był poszukiwany przez gestapo i ze względów bezpieczeństwa używał wówczas nazwiska Turczyk. Za bohaterstwo wykazane w walkach został odznaczony Krzyżem Walecznych i - osobiście przez "Bora" Komorowskiego - krzyżem Virtuti Militari V klasy.
   Po zakończeniu wojny, w czerwcu 1945 r., wstąpił do 12. Pułku Ułanów Podolskich, II Korpusu gen. Władysława Andersa. W latach 1945-1948 pełnił funkcję dowódcy plutonu ciężkich samochodów pancernych. Demobilizacja wojsk polskich zastała Zawodnego w Wielkiej Brytanii. Ukończył roczny kurs w London School of Foreign Trade. W 1948 r. wyemigrował do USA. Podjął naukę na Wydziale Nauk Politycznych na Uniwersytecie Iowa City, a następnie na Wydziale Nauk Politycznych Uniwersytetu Stanforda w Kalifornii. Stanął do konkursu o stypendium doktoranckie Fundacji Forda. Uzyskał je, chociaż o 3 miejsca ubiegało się 700 osób. Pracę doktorską obronił w 1955 r. W tym też roku otrzymał obywatelstwo USA.
   W latach 1955-1982 wykładał na słynnych amerykańskich uczelniach, m.in. w Princeton, na Uniwersytecie Stanforda czy na Uniwersytecie Pensylwanii w Filadelfii.
   Najbardziej znaną pracą Profesora jest wydana w 1962 r. książka o zbrodni katyńskiej: "Death in the Forest". Ale renomę światowej sławy uczonego, znawcy II wojny światowej, zawdzięcza wielu innym publikacjom, np. "Nothing But Honour. Story of the Uprising of Warsaw 1944".
   Ważne miejsce w poczynaniach naukowych prof. Zawodnego lat 60. i 70. zajmuje problematyka działań niekonwencjonalnych i terroryzmu. Jego nazwisko wymieniane jest wśród takich autorów, jak Henry A. Kissinger, James R. Schlesinger czy Dean Rusk. W latach 1979-1984, w okresie sprawowania władzy przez prezydentów Jimmy’ego Cartera i Ronalda Reagana, był konsultantem Rady Bezpieczeństwa Narodowego. Amerykanie odznaczyli go Order of Lafayette.
   W 1989 r. prof. Zawodny podjął wysiłki, których celem było nawiązanie stałych stosunków z krajem. Zgłosił gotowość służenia Polsce i społeczeństwu. Przedstawił projekt stworzenia polskiej szkoły dyplomacji. W odpowiedzi został uhonorowany Orderem Zasługi II klasy - komandorią z Gwiazdą. Odznaczenie to jest jednym z wielu, bo z odznaczeń bojowych porucznik Zawodny (w takim stopniu wyszedł z wojska) otrzymał Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami, Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami, Medal Wojska (czterokrotnie). W 1993 r. Medal Katynia przyznał mu Komitet Katyński.
   Jeszcze dłuższa jest lista nagród, honorów i tytułów, które otrzymał prof. Zawodny za swoją działalność naukową i publicystyczną. Warto wspomnieć tylko, że w 1980 r. redakcja paryskiej "Kultury" przyznała Profesorowi nagrodę "Zeszytów Historycznych".
   17 maja 2000 r. prof. Janusz Zawodny przekazał do Archiwum Akt Nowych w Warszawie zebrane przez siebie dokumenty. Akta przejęte od Profesora z lat 1942-2001 liczą 7,5 metra ujętych w 278 jednostek inwentarzowych, a oprócz dokumentów, książek i artykułów własnych znajduje się duża liczba źródeł. Są to tzw. źródła wywołane - relacje bezpośrednich uczestników wydarzeń oraz wybitnych polityków i dowódców, a także ich wspomnienia, opinie i korespondencja.

Komisja Historii Kobiet w Walce o Niepodległość

   Idea powołania komórki mogącej zająć się materiałami dotyczącymi walk wolnościowych kobiet polskich zrodziła się w 1966 r. z inicjatywy pułkownik, później generał Marii Wittekówny, szefa Wojskowej Służby Kobiet w Komendzie Głównej Armii Krajowej. Zgromadziła wokół siebie grupę kobiet, gotowych do społecznej pracy archiwistycznej. Większość z nich należała do przedwojennej organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet, którego Maria Wittekówna była komendantką. Początkowo zbierały się w prywatnym mieszkaniu Wittekówny przy al. 3 Maja w Warszawie.
   Inicjatorka idei zdawała sobie jednak sprawę, że bez poparcia oficjalnej instytucji garstka kobiet niewiele dokona. Pułkownik Wittekówna zdecydowała się zwrócić o pomoc do Polskiego Towarzystwa Historycznego. Gdyby nie życzliwość, zaufanie i zrozumienie władz PTH, komisja nie powstałaby.
   W 1970 r. narodziła się Komisja Historii Kobiet w Walce o Niepodległość, która zakwalifikowana została jako jedna z sekcji Warszawskiego Oddziału PTH. Do małej garstki siedmiu członkiń założycielek komisji (Maria Jędrzejewska, Halina Korniakówna, Alina Łasiewicka, Ludmiła Petrykowska, Maria Wittekówna, Helena Wiśniewska-Ratańska, Maria Zadróżna) dołączało coraz więcej osób. Przeważnie były to działaczki Przysposobienia Wojskowego Kobiet, a także kobiety żołnierze Armii Krajowej, a nawet uczestniczki I wojny światowej, członkinie Polskiej Organizacji Wojskowej (1914-1918).
   Początki były bardzo trudne. Komisja nie miała pieniędzy i lokalu, żadna z członkiń nie była archiwistką. W pierwszym okresie działalności przewodnictwo komisji objęła Grażyna Lipińska, żołnierz Polskiej Organizacji Wojskowej i Armii Krajowej, która 14 lat spędziła na zesłaniu na Syberii. Nad całością czuwała i patronowała wszystkiemu Maria Wittekówna. W 1980 roku przewodnictwo przejęła Bożena Tazbir-Tomaszewska. Wówczas komisja liczyła 66 członkiń, dziś pozostało ich zaledwie kilkanaście.
   Komisja Historii Kobiet w Walce o Niepodległość zbiera, selekcjonuje, opracowuje, archiwizuje i publikuje materiały archiwalne. W 1978 r. wydała drukiem powielonym zeszyt próbny "Materiały do słownika biograficznego kobiet uczestniczek walk o niepodległość Polski 1939-1945". 500 egzemplarzy trafiło do największych bibliotek, instytucji historycznych i historyków z prośbą o opinie i uwagi krytyczne. Okazało się, że zainteresowanie taką publikacją jest duże.
   W 1988 r. w 30-tysięcznym nakładzie ukazał się "Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939-1945. Poległe i zmarłe w okresie okupacji niemieckiej". Obecnie przygotowywany jest jego drugi tom.
   Komisja włącza się w imprezy i uroczystości jubileuszowe, wypożyczając zgromadzone fotografie, eksponaty i dokumenty. W szerokim zakresie udostępnia archiwa historykom, instytucjom pracującym nad konkretnymi zagadnieniami, a także osobom piszącym prace magisterskie i doktorskie. Kilka członkiń komisji jest autorkami książek i artykułów historycznych.
   Obecnie Komisja Historii Kobiet w Walce o Niepodległość ma swoją siedzibę w Archiwum Akt Nowych w Warszawie.
WŁODZIMIERZ KNAP